Hayeli.am-ի զրուցակիցը քաղաքացիական ակտիվիստ Վրէժ Զատիկեանն է: Վրէժը Ազգային Միացյալ Կուսակության հիմնադիր Ստեփան Զատիկյանի որդին է, ԱԻՄ առաջնորդ Պարույր Հայրիկյանի քրոջ որդին: 

Ազգային Միացյալ Կուսակցությունը հիմնադրվել է 1966 թ. ապրիլի 24-ին. ԱՄԿ-ի երեք հիմնադիրներն էին Հայկազ Խաչատրյանը, Ստեփան Զատիկյանը եւ Շահեն Հարությունյանը /Շանթ Հարությունյանի հայրը/: 1968 թվին կուսակցության հիմնադիրների ձերբակալումից եւ բանտարկությունից հետո Պարույր Հայրիկյանը դառնում է Ազգային Միացյալ Կուսակցության ղեկավար: ԱՄԿ-ի հիմնական նպատակներն էին Խորհրդային Հայաստանի անկախությունը Խորհրդային Ռուսաստանից եւ 1915-1923 թ.թ. հայոց ցեղասպանության հետեւանքների վերացումը: 1973 թ.-ին ԱՄԿ-ի վերընտրված նախագահ Պարույր Հայրիկյանը հիմնել է անկախություն՝ հանրաքվեի ճանապարհով ռազմավարությունը:

Վրէժ, ի՞նչ ես հիշում հորդ մասին:

Համարյա ոչինչ չեմ հիշում, որովհետև ես շատ փոքր էի, երբ գնդակահարությունից առաջ իրեն բռնեցին ու ձերբակալեցին՝ մեկ տարեկան եմ  եղել, քույրկս՝ 2 տարեկան:  Ես 7 տարեկանի էի, երբ իմացա, թե ով է եղել իմ հայրը: Այդ ժամանակ մենք դեռ Հայաստանում էինք ապրում, հետո արդեն, երբ 12 տարեկան էի, տեղափոխվեցինք ԱՄՆ, որտեղ էլ ապրել եմ կյանքիս հիմնական մասը:

Երբ իմացա, որ հայրս մահացել է, նրան գնդակահարել են, ես չհավատացի. ինձ մոտ բնական հարց առաջացավ` իսկ որտե՞ղ է դիակը: Ինձ ասացին, որ դիակ չկա: Սկսեցի մտածել` արդյո՞ք նրան գնդակահարել են: Մանկական հիշողություններիս մեջ հորս կերպարը միշտ փորձել եմ պատկերացնել, մի տեղ կար հորաքրոջս տանը` նեղ միջանցք էր, երբ որ արևն սկսում էր խփել, պատկերացնում էի, որ հայրիկի սիլուետը հիմա պետք է գա: Չգիտեմ ինչու, բայց ինձ միշտ թվում էր, որ ինքն հենց այդպես պետք է գա` արևի շողերի մեջ, լույսն ընկնելու հետ ուր որ է կհայտնվի: Դա իմ մանկական երազանքն էր: Կանգնում ու երջանիկ հայացքով երազում էի: Հորաքույրս, երբ ինձ այդտեղ կանգնած էր տեսնում, սկսում էր լաց լինել: Դրա համար փորձում էի այդ ամենը գաղտնի անել, սպասում էի, որ նա գնար հարևանի տուն, նոր էի գնում այդ պահը գտնելու:

Ինչպե՞ս իմացար հորդ մասին, քեզ այստեղ՝ Հայաստանում երբևէ ասե՞լ են`տեռորիստի որդի ես, որովհետև սովետական տարիներին դա արտառոց բան էր:

Ես առաջին անգամ հորս մասին իմացել եմ դպրոցում, մի դասատուից: Խոսում էինք հերոսների մասին, ես իմ քեռու մասին մի բան ասացի` նա այդ ժամանակ բանտում էր: Հիշում եմ` այդ ժամանակ մի պատմություն կար՝ շատ մեծ արձագանք էր ստացել, մի պատմություն` մեր հայտնի մարդկանցից մեկը վթարի ժամանակ մարդկանց էր փրկել: Դասի ժամանակ այդ պատմությունն էինք պատմում, մեր դասատուն ոգևորվեց և ինձ ասաց. «Դու դավաճանների ընտանիքից ես: Դուք փորձում եք մեր այս հսկա հայրենքիը փչացնել: Քո հայրիկն էլ տեռորիստ է»: Ես՝ 7 տարեկան երեխաս, ապշել էի: Ինձ տանը ասել էին, որ հայրիկս մահացել է ավտովթարից: Պատկերացրեք իմ վիճակը, ապշել եմ, շոկի մեջ եմ ընկել, անշարժ կանգնած եմ՝ ո՛չ կարողանում եմ խոսել, ո՛չ որևէ բան ասել: Այս դասատուն, նա իմ հիմնական դասատուն չէր, փոխարինող էր, իսկ իսկական ուսուցիչը հիանալի մարդ էր, ինձ դասից հանեց դուրս: Ասաց` գնա՛ տուն: Գլուխս կախած՝ տուն եմ գալիս, ճանապարհին պապիկիս տեսա: Հարցրեց` ի՞նչ է եղել: Պատմեցի, փաթաթվեց ինձ, գրկեց: Երևի հուզված էր, բայց աշխատում էր ինձ ցույց չտալ: Եկանք տուն, ու մայրիկս ու պապս ինձ պատմեցին, թե իմ հայրն ով է եղել:

Որ իմացար, ի՞նչ զգացիր` հիշո՞ւմ ես:

Հպարտություն, անսահման հպարտություն: Ես դրանից հետո երբեք այդքան հպարտ չեմ զգացել ինձ: Ես այնքա՜ն եմ կարոտում իմ այդ պահի զգացողությանը, չեք պատկերացնի: Մինչև այդ պահը իմ հերոսը միայն քեռիս էր: Մինչև օրս էլ այս մոլորակի վրա իմ ամենասիրած մարդն է: Երբ փոքր էի, ամենամեծ երազանքս՝ քեռուցս նամակ ստանալն էր: Նա այդ ժամանակ բանտում էր. անհամբեր սպասում էի, թե երբ եմ տառերը սովորելու, որ ինքս նրան նամակ գրեմ, այլ ոչ թե տատիկիս ասեմ, տատիկս իմ ասածները գրի: Սպիտակ ծաղիկներ կան, փչում ես, ու մի տեսակ փետուրի նման տերևները թռնում են: Ասում էին, եթե սպիտակ մանր թերթիկները բոլորը թռնեն, անպայման նամակ կստանաս: Ես ամբողջ օրը փչում էի, որ քեռուցս նամակ ստանամ: Մինչև հիմա իմ ամենասիրած ծաղիկն է դա: Եվ երբ որ պապիկս ինձ պատմեց, որ հայրիկս քեռուս ընկերն է եղել ու նույն բանի համար է պայքարել, ինչ որ քեռիս, չեք պատկերացնի՝ ինչքան հպարտ էի ես: Պատկերացնո՞ւմ եք` իմ հայրիկը վթարից չի զոհվել, այսինքն` անիմաստ չի մահացել: Քեռուս պես մարդ է ինքը: Ես իսկապես կուզենամ, որ կյանքում մի այնպիսի բան պատահի, որ ես նորից ապրեմ այդ հպարտությունը. շատ հաճելի զգացողություն էր:

Տեղյա՞կ ես, գիտե՞ս՝ ինչ հանգամանքներում է սպանվել հայրդ:

ԿԳԲ-ն ինչ-որ բաներ ասում է: Ասում են՝ գնդակահարել են, բայց ամեն ինչ մութ է: Ինքը լույսն է, իր ապրած կյանքը լույսն է, մնացածը մութ է: Բայց որքան մեծանում, այնքան ավելի եմ համոզվում, որ իմ մանկական պատկերացումը ճիշտ էր, երբ ես մտածում էի, թե հորս չեն գնդակահարել: Ես ինքս անմարդկային եմ զգում, երբ որ մտածում եմ, թե իմ հայրիկին գնդակահարել են: Ես այդպիսով, կրկնում եմ, այդ կայսրության` ստախոս, մարդասպան, ոճրագործ, ամենաշատ մարդ վերցրած ռեժիմի պատմությունն եմ ես պատմում: Ես իսկապես չգիտեմ, թե իմ հայրիկի հետ ինչ է պատահել, ինձ ու իմ ընտանիքին ոչինչ հայտնի չէ: Մենք ո՛չ դիակ ենք տեսել, ո՛չ գերեզման: Անգամ որևէ նկար չկա:

Իսկ չե՞ք փորձել ինչ-որ բան գտնել ԿԳԲ-ի արխիվներից:

Իմ քեռին` Պարույր Հայրիկյանը, փորձել է գտնել: Այն ժամանակ Ելցինն էր Ռուսաստանի նախագահը, ու չնայած որ արդեն կայսրությունը փլուզվել էր, պարզվեց, որ նույնիսկ այդ ժամանակ դա շատ ներքին ինֆորմացիա էր: Այդ մասին Ռուսաստանը որոշեց ոչինչ չասել: ԿԳԲ-ի արխիվները մինչև հիմա փակ են, ոչ միայն իմ հոր գործով, այլ բազմաթիվ այլ մարդկանց գործերով՝ նույնպես: Փակ են ոչ միայն ռուսական արխիվները, այլ նույնիսկ Հայաստանի արխիվներն են փակ: Հայաստանում էլ չեն բացում, որպեսզի չիմանանք, թե ովքեր են ագենտներ եղել, ով ում դեմ ինչպես և ինչեր է արել և այլն: Ըստ պաշտոնական տվյալների՝ Սովետական Հայաստանում 80-ականներին 300 հազար ԿԳԲ-ի գործակալ է եղել: Ես վստահ եմ, որ այդ գործակալներից եթե ոչ բոլորը, ապա շատ-շատերն այսօր կառավարության գլուխ են կանգնած: Սրա համար էլ Հայաստանի այսօրվա վիճակն ինձ համար ինչ-որ տեղ սովորական է. ես գտնում եմ, որ Հայաստանում իշխանափոխություն չի եղել: Առաջին նախագահը` իր ողջ վարչախմբով, ԿԳԲ-ի գործակալ էր, երկրորդն ու երրորդը՝ նույնպես: Այսինքն` մենք դեռ չենք ազատվել այդ համակարգից:

Առաջին նախագահը համարվում է Հայաստանի հիմնադիր նախագահը, նա հայտնի էորպես մարդ, ով պայքարել է սովետական կայսրության դեմ և կարողացելՀայաստանն առանաձնացնել այդ կայսրությունից, հռչակագրով անկախ հռչակել:Նրան գործակալի մեղադրանք հասցեագրելու համար փաստեր ունե՞ք:

Ինքը հայտնի է որպես Հայաստանի անկախության դեմ պայքարող անձ: Իրենք Հայաստանի անկախությանը դեմ էին, երբ որ գոռում էին` Լենին, պարտյա, Գորբաչով: Նրանք պայքարում էին Հայրիկյանի դեմ: Երբ Հայրիկյանը ԱՄՆ վտարվելուց հետո վերադարձավ Հայաստան, ամեն ինչ արեցին, որ նա ուշ վերադառնա: Ինձ համար զարմանալի է, որ Դուք ասում եք` ինքը պայքարել է Հայաստանի անկախության համար:

Այսօր դու քաղաքական և քաղաքացիական պայքարի մեջ ես, քեզ հաճախ կարելի էտեսնել թեժ կետերում: Գենտիկ հիշողությա՞մբ ես շարունակում հորդ գործը:

Իմ հերոսը միշտ եղել է քեռիս` Հայրիկյանը, բայց ես միշտ հորս ներկայությունը նույնպես իմ կողքին զգացել եմ: Ես զգում եմ, որ իմ մեջ կա ազատության համար պայքարելու այդ ձգտումը՝ ոչ միայն ազգային, այլ համամարդկային արժեքների համար: Ես ապրել եմ ԱՄՆ-ում և 2007 թ.-ից ի վեր զբաղվում եմ քաղաքականությամբ՝ տարածելով ազատության գաղափարը:

Ինչպե՞ս եղավ, որ թողեցիր ԱՄՆ-ն ու եկար Հայաստան:

Ես մտադիր էի Հայաստան գալ 2017 թվականին: Երբ որ 2012 թվականին Պարույր Հայրիկյանը հայտարարեց նախագահական ընտրություններին մասնակցելու մասին, ես, անկեղծ, չհավատացի: Ես մտածում էի` այս, ներողություն բառիս համար, «խուժանների» հետ ինքն ի՞նչ կապ ունի: Ինչո՞ւ պիտի մասնակցի, երբ որ Հայաստանում ընտրություն չկա: Օրինակ՝ ԱՄՆ-ում մասնակցել ընտրություներին՝ նշանակում է բեմ դուրս գալ, ստանալ հարթակ, թե չէ, խոշոր հաշվով, այնտեղ էլ ընտրություն չկա: Կոնկրետ նախագահները շատ վաղուց այնտեղ ևս նշանակված են:

Փաստորեն, ազատության և քաղաքացիական արժեքների համար պայքարը նույնն էամեն տեղ` անկախ պետության հզորությունից, բնակչության սոցիալականվիճակից:

Իհա՛րկե այդպես է: Ազատությունը մարդու հոգում պիտի լինի` կարող ես ազատ լինել բանտում, և բանտարկված՝ ազատության մեջ: Օրինակ՝ այսօր Շանթ Հարությունյանն ինձ համար ավելի ազատ է, քան բազմաթիվ մարդիկ, ովքեր ազատության մեջ են: Վերադառնալով խնդրին՝ ասեմ, որ երբ քեռիս նոյեմբերին եկավ ԱՄՆ,  մի քանի ելույթներ ունեցավ: Նրան լսելուց հետո տագնապ ապրեցի: Հայաստան գալու որոշումս կայացրեցի օդանավակայանում. երբ քրոջս էի ճանապարհում, որոշեցի, որ ես անպայման պետք է գամ Հայաստան և աջակցեմ քեռուս: Ես ԱՄՆ քաղաքացի էի, հիմա արդեն երկքաղաքացի եմ և շուտով կստանամ իմ հայկական անձնագիրը: Ահագին պայքարել եմ, որ իմ ազգանունը ճիշտ ուղղագրությամբ գրեն:

Նկատի ունես, հավանաբար, դասական ուղղագրությունը:

Դասական չէ՝ դա ճիշտ ուղղագրությունն է: Անձնագրայինի պետը չէր համաձայնվում, բայց այնքան եմ հետները կռիվ տվել` վերջը համաձայնվեցին:

Փաստորեն, արդեն 1 տարի է, ինչ Հայաստանում ես. այստեղ ինչպե՞ս ես ապրում`Հայաստանում կենցաղային պայմանները դժվար են` լավ աշխատանք, պատշաճվաստակ գտնելը հեշտ չէ:

ԱՄՆ-ում աշխատած փողերս եմ ծախսում /ծիծաղում է-խմբ./: Բայց որոշել եմ աշխատանք գտնել Հայաստանում, բայց թե ինչ, դեռ չգիտեմ: Մասնագիտությամբ համակարգչային ծրագրավորող եմ:

Իսկ քաղաքականությո՞ւնը:    

Քաղաքականությամբ զբաղվելու եմ անպայման: Ես ԱԻՄ-ական եմ փոքր տարիքից: Դրանից առաջ ես ԱՄԿ-ական էի: Ես միշտ պատրաստ եմ համագործակցել բոլորի հետ: Ինձ համար կարևոր չէ, թե ով ով է. եթե տվյալ պահին այդ մարդը պայքարում է լավ գործի, արժեքի համար, ես պատրաստ եմ նրա կողքը կանգնել, նրա հետ ցույցի դուրս գալ: Եթե անգամ մի բոլշևիկի այսօր իր քաղաքական հայացքների համար բանտարկեն, ես պատրաստ եմ իր իրավունքի համար փողոց դուրս գալ, որովհետև նա տվյալ պարագայում ինձ համար կլինի քաղբանտարկյալ, ում իրավունքները ոտնահարվել են:

Երբ Հայրիկյանի քարոզարշավի ժամանակ թակում էինք մարդկանց դռները և գումար խնդրում` դա ԱՄՆ-ում շատ նորմալ բան է, մտանք մի տուն: Ասացի, որ Հայրիկյանի օգտին ենք աշխատում, մարդ ու կին էին, շատ ուրախացան: «Վա՜յ,- ասացին, -վերջապես մի նորմալ թեկնածու կլինի»: Երբ ասացի, որ գումարի հարցով եմ եկել, անմիջապես հարցրեցին` ինչքա՞ն եք տալիս: Այդ հարցը որ լեսցի, չգիտեի ինչ ասել: Բացատրեցի, որ սխալ են հասկացել, պետք է իրենք տան ընտրության համար,  ոչ թե մենք:

Հետո ի՞նչ եղավ:

Մարդ ու կին սկսեցին վիճել. կինը ուզում էր՝ ամուսինը փող տա, ամուսինը չէր ուզում: Վերջը որ կինը շատ պնդեց, ամուսինը ստիպված 10 հազար դրամ փող տվեց: Բայց երբ մենք դռնից դուրս եկանք, սկսեցին իրար վրա գոռգոռալ ու կռվել. կինն ասում էր` մեծ բան չի, էդ մարդը 17 տարի բանտ է նստել, ամուսինն էլ ուրիշ բան էր ասում… /ծիծաղ-խմբ./:

Ամեն դեպքում, ապրելո՞ւ ես  Հայաստանում, թե՞ կվերադառնաս ԱՄՆ:

Ես ապրելու եմ Մաքսային միությունում: Հիմա Հայաստանը Մաքսային միություն է մտնում, ես էլ ուզեմ-չուզեմ՝ այնտեղ եմ գնալու:

Հարցազրույցը` Կարինե Սարիբեկյանի

Աղբիւր՝ hayeli.am